از ریشه‌های ایمنی تا افق‌های روشن: سفری در تاریخچه ایمنی در پروژه‌های ایران
ایمنی در پروژه‌ها، مفهومی فراتر از یک چک‌لیست ساده است؛ یک فرهنگ، یک تعهد و یک مسئولیت اجتماعی است که با تک‌تک آجرها و میلگردهای پروژه‌های عمرانی، صنعتی و خدماتی ایران گره خورده است. برای ما، کارشناسان ایمنی، این مفهوم یک رسالت است. رسالتی که ریشه‌اش به گذشته‌های دور بازمی‌گردد، جایی که اغلب اوقات حوادث کار به‌عنوان بخشی از سرنوشت تلقی می‌شد و کمتر کسی به دنبال ریشه‌های علمی و مدیریتی آن بود.
اگرچه مسیر پیشرفت ایمنی و بهداشت حرفه‌ای در ایران، مسیری پرفرازونشیب و آهسته بوده، اما نباید از تلاش‌ها و گام‌های بلندی که در این راه برداشته شده، چشم پوشید. این متن، سفری است دلگرم‌کننده به گذشته، حال و آینده ایمنی در ایران؛ سفری برای یادآوری اینکه از کجا آمده‌ایم، امروز در کجا ایستاده‌ایم و به کدام سمت در حرکتیم.
دورانی که ایمنی غریبه‌ای ناآشنا بود
در دهه‌های ابتدایی صنعتی شدن ایران، مفهوم ایمنی کار به شکلی که امروز می‌شناسیم، وجود نداشت. پروژه‌ها عمدتاً بر پایه تجربه و دانش سنتی پیش می‌رفتند و حفاظت فردی و حفاظت جمعی مفاهیم غریبه‌ای بودند. کارگران و مهندسان در شرایطی سخت و پرخطر فعالیت می‌کردند و متأسفانه، حوادث شغلی بخشی اجتناب‌ناپذیر از کار به شمار می‌رفت.
در آن دوران، قوانین و مقررات مدون و جامعی برای ایمنی وجود نداشت و اگر هم بود، اجرای آن به دلیل نبود فرهنگ ایمنی و عدم وجود نیروی متخصص، به درستی صورت نمی‌گرفت. تلفات جانی و مالی ناشی از بی‌توجهی به اصول ایمنی، زخم‌های عمیقی بر پیکره جامعه کارگری ایران به جا گذاشت. در آن زمان، کمبود آموزش ایمنی و فقدان مدیریت ریسک، چالش‌های اصلی پروژه‌ها بودند. این دوره، درسی بزرگ برای ماست که نشان می‌دهد چقدر مسیر طولانی را طی کرده‌ایم.
آغاز یک تغییر: طلوع قوانین و مقررات
با گذر زمان و افزایش پیچیدگی پروژه‌ها، نیاز به یک چارچوب قانونی احساس شد. قوانین کار و مقرراتی هرچند محدود، به تدریج وارد عرصه شدند. سازمان‌ها و نهادهای دولتی مانند وزارت کار و امور اجتماعی (که امروز به نام وزارت تعاون، کار و رفاه اجتماعی می‌شناسیم)، نقش پررنگ‌تری در نظارت بر ایمنی در محیط کار پیدا کردند. تدوین آیین‌نامه‌ها و دستورالعمل‌های ایمنی، هرچند کند، اما شروعی بود برای شکل‌گیری یک نظام ایمنی در کشور.
یکی از نقاط عطف این دوره، تصویب قانون کار جمهوری اسلامی ایران در سال ۱۳۶۹ بود. این قانون، با تأکید بر رعایت اصول ایمنی و بهداشت کار، مبنای قانونی محکمی برای فعالیت‌های ایمنی ایجاد کرد. این قوانین، به ما کارشناسان ایمنی، ابزارهایی داد تا بتوانیم خواسته‌هایمان را با پشتوانه قانونی مطرح کنیم. با این حال، هنوز راه زیادی تا نهادینه شدن کامل این قوانین در پروژه‌ها باقی مانده بود.
دوران معاصر: از وظیفه تا فرهنگ‌سازی
در سال‌های اخیر، شاهد یک تحول چشمگیر در نگرش به ایمنی در پروژه‌ها هستیم. امروزه، دیگر ایمنی تنها یک وظیفه قانونی نیست، بلکه به عنوان یک مزیت رقابتی و یک استاندارد جهانی شناخته می‌شود. مدیران پروژه‌ها به این درک رسیده‌اند که سرمایه‌گذاری بر روی ایمنی، نه تنها هزینه‌ای اضافی نیست، بلکه سرمایه‌گذاری‌ای ارزشمند برای کاهش حوادث، افزایش بهره‌وری و بهبود تصویر برند شرکت است.
در این دوره، اقدامات مثبت فراوانی انجام شده است:
- تدوین آیین‌نامه‌های تخصصی: آیین‌نامه‌های متعددی مانند آیین‌نامه ایمنی کار در ارتفاع، آیین‌نامه ایمنی گودبرداری و آیین‌نامه ایمنی ماشین‌آلات و تجهیزات تدوین و به روزرسانی شده‌اند. این قوانین تخصصی، راهنمای دقیق‌تری برای کارشناسان ایمنی فراهم کرده‌اند.
- تأسیس نهادهای تخصصی: نهادهایی مانند مرکز تحقیقات و تعلیمات حفاظت فنی و بهداشت کار، با ارائه آموزش‌های تخصصی ایمنی و برگزاری دوره‌های آموزشی، نقش مهمی در تربیت نیروی متخصص ایفا کرده‌اند.
- افزایش نقش کارشناسان ایمنی: ما کارشناسان ایمنی، دیگر تنها یک ناظر نیستیم. ما به عنوان مشاور، مربی و متخصص مدیریت ریسک، در تمامی مراحل پروژه، از طراحی تا اجرا، حضور داریم.
- تأکید بر فرهنگ‌سازی: پروژه‌ها به اهمیت فرهنگ ایمنی پی برده‌اند و با برگزاری مانورهای اضطراری، کمپین‌های آموزشی و تشویق رفتار ایمن، تلاش می‌کنند تا ایمنی را به یک ارزش درونی تبدیل کنند.
چالش‌ها و موانع پیش رو: واقع‌گرایی با چاشنی امید
با وجود تمام پیشرفت‌ها، باید واقع‌بین باشیم. مسیر پیش رو همچنان چالش‌برانگیز است. سرعت پیشرفت فرهنگ ایمنی در برخی پروژه‌ها، به‌ویژه در پروژه‌های کوچک‌تر و غیردولتی، هنوز کند است. برخی از مدیران، همچنان ایمنی را یک هزینه می‌بینند و نه یک سرمایه‌گذاری.
کمبود نظارت مؤثر، عدم اجرای قاطعانه قوانین و فقدان نیروی متخصص کافی در برخی مناطق، از جمله چالش‌های مهمی هستند که باید به آن‌ها بپردازیم. اما این چالش‌ها نباید ما را ناامید کند. ما متخصصان ایمنی، ستون فقرات این تحول هستیم. با دانش، تعهد و تلاش بی‌وقفه‌مان، می‌توانیم این چالش‌ها را به فرصت تبدیل کنیم.
نگاه به آینده: افق‌های روشن و مسئولیت ما
آینده ایمنی در پروژه‌های ایران، آینده‌ای روشن و امیدبخش است. با گسترش فناوری‌های نوین مانند اینترنت اشیا (IoT)، هوش مصنوعی و واقعیت مجازی (VR)، ابزارهای جدیدی برای ارزیابی ریسک، آموزش ایمنی و مانیتورینگ لحظه‌ای پروژه‌ها در اختیار خواهیم داشت.
نقش ما کارشناسان ایمنی در این آینده، کلیدی‌تر از همیشه است. ما باید به عنوان رهبران این تحول، دانش خود را به روز نگه داریم، با تکنولوژی‌های جدید آشنا شویم و از همه مهم‌تر، با اشتیاق و انگیزه، برای نهادینه کردن فرهنگ ایمنی در تک‌تک پروژه‌ها تلاش کنیم.
این مسیر، مسیری دلگرم‌کننده است. ما از دورانی که ایمنی غریبه‌ای ناآشنا بود، به دورانی رسیده‌ایم که ایمنی یک ارزش و یک اولویت است. این پیشرفت، نتیجه تلاش‌های بی‌شمار ما، قانون‌گذاران و مدیران دلسوز است. با هم، می‌توانیم اطمینان حاصل کنیم که در پروژه‌های فردا، دیگر هیچ‌کس به دلیل بی‌احتیاطی، جان خود را از دست نخواهد داد. این یک رؤیا نیست، یک هدف دست‌یافتنی است که با تلاش ما، به حقیقت می‌پیوندد.
